FAQ – Samen digitaal in de ondergrond

Wat is de aanleiding voor Samen Digitaal in de Ondergrond ?
Op dit moment wordt op lokaal en regionaal niveau al op veel plekken in Nederland informatie uitgewisseld over planningen tussen beheerders van de openbare ruimte (meestal gemeenten) en kabel- en leidingbeheerders. Echter, er is sprake van een veelvoud aan methoden en gebruikte middelen. Vooral voor netbeheerders is dit hinderlijk omdat zij opereren in een groot aantal gemeenten en er vaak per gebied een andere methode wordt gebruikt. Zo kan het gebeuren dat in de ene gemeente een (fysiek) kwartaaloverleg wordt georganiseerd waarbij de plannen aan tafel worden besproken en binnen een andere gemeente shapefiles onderling worden uitgewisseld. Binnen weer een andere gemeente wordt gebruik gemaakt van een applicatie of een GIS-omgeving. Netbeheerders moeten daardoor schaken op meerdere borden. Door op één uniforme manier de plangegevens met elkaar te delen vergemakkelijkt dit het werk en wordt voor partijen die nog niet aan gegevensuitwisseling zijn begonnen de drempel om in te stappen verlaagd.

Welke organisaties zitten achter Samen Digitaal?
Samen Digitaal in de Ondergrond is ontstaan als use case ‘Samen in de Ondergrond’ onder het Bestuursakkoord Water. In de use case hebben Evides, Stedin, de gemeente Rotterdam en Hoogheemraadschap Schieland en Krimpenerwaard ervaring opgedaan met de FAIR methode. Hierbij heeft Purple Polar Bear ondersteuning geleverd en tooling ontwikkeld die vrij beschikbaar is gekomen voor andere partijen om te gebruiken. Het Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat heeft aan het Centrum Ondergronds Bouwen (COB) gevraagd om de opschaalbaarheid te onderzoeken en de vorming van een community te faciliteren. Het COB werkt hierbij samen met Grenzeloos Datalandschap, een initiatief van de provincie Zuid-Holland en de gemeenten Rotterdam en Den Haag. De bedoeling is om eind 2024 een landelijke community te hebben gecreëerd met een duidelijke governance structuur, een businesscase en een structurele beheeroplossing voor alle datatemplates en tooling.

Door wie worden de templates beheerd?
Op dit moment wordt door COB en Grenzeloos Datalandschap gewerkt aan een permanente oplossing voor beheer en ontwikkeling van de metadatatemplates en de open source tooling die door de Samen Digitaal community worden gebruikt. Bij voorkeur wordt dit neergelegd bij een organisatie bij wie het beheer van (geo)standaarden hoort tot de basistaken.

Het opzetten en onderhouden van metadatastandaarden en -beheerprocessen kan kosten met zich meebrengen. Dit omvat het vaststellen van welke metadata nodig is voor elke dataset en ervoor zorgen dat deze consistent worden toegepast en bijgewerkt. Ook hiervoor wordt een business case ontwikkeld.

Wat betekent de FAIR methode?
De FAIR methode voor gegevensuitwisseling die binnen Samen Digitaal wordt gebruikt verwijst naar een set principes die zijn ontworpen om data bruikbaar, toegankelijk, interoperabel en herbruikbaar te maken. “FAIR” staat voor:

Findable (vindbaar): Gegevens moeten gemakkelijk te vinden zijn door zowel mensen als computers. Dit betekent dat ze goed zijn gedocumenteerd, met duidelijke metadata.
Accessible (toegankelijk): Gegevens moeten beschikbaar zijn voor toegang en gebruik, waarbij rekening wordt gehouden met verschillende niveaus van autorisatie en authenticatie. Dit betekent dat de data voor iedereen beschikbaar is, zonder onnodige barrières.
Interoperable (interoperabel): Gegevens moeten kunnen worden gecombineerd en geïntegreerd met andere gegevensbronnen, zowel binnen als buiten de discipline waarin ze zijn gegenereerd. Dit vereist het gebruik van gemeenschappelijke standaarden en formaten (‘een gezamenlijke taal’).
Reusable (herbruikbaar): Gegevens moeten zo zijn gestructureerd dat ze gemakkelijk opnieuw kunnen worden gebruikt voor verschillende doeleinden. Dit omvat duidelijke licenties, goed gedefinieerde gebruiksvoorwaarden en voldoende documentatie en de gemeenschappelijke taal.

De FAIR-principes zijn bedoeld om de waarde en impact van gegevens te maximaliseren voor een breed scala aan gebruikers en toepassingen. Uiteraard beslist de bronhouder wie er voor welk doel gebruik mag maken van de data.

Hoe is veiligheid en authenticatie binnen Samen Digitaal geregeld?
Veiligheid en authenticatie zijn essentiële aspecten bij het implementeren van de FAIR-principes voor gegevensuitwisseling. Binnen Europa wordt hard gewerkt aan standaarden om authenticiteit van gebruikers te borgen. Zodra dit stelsel beschikbaar is, wordt geadviseerd om daarop aan te sluiten.

Veiligheid en authenticatie worden op de volgende manier aangepakt:
Veiligheid: Samen Digitaal moedigt aan tot het implementeren van passende beveiligingsmaatregelen om de vertrouwelijkheid, integriteit en beschikbaarheid van gegevens te waarborgen. Dit omvat maatregelen zoals encryptie van gegevens, maar ook afspraken over toegankelijkheid van data binnen hubs. Bij het implementeren van FAIR is het belangrijk om de best practices voor gegevensbeveiliging te volgen, zoals vastgelegd in standaarden zoals ISO 27001.
Authenticatie: Om de authenticiteit van gebruikers te waarborgen, moeten binnen hubs sterke authenticatiemechanismen worden geïmplementeerd, afhankelijk van de gevoeligheid van data. Dit kan worden bereikt door middel van methoden zoals gebruikersnaam en wachtwoord en tweefactorauthenticatie (2FA).

Zijn SidO en Samen Digitaal in de Ondergrond hetzelfde?
SidO (“Samenwerken in de ondergrond”) is de naam voor de use case die onder het Bestuursakkoord Water is uitgevoerd. In deze use case werd een basis gelegd voor uitwisseling van data via de FAIR methode. Om verwarring te voorkomen met andere kennisprojecten die in de Kennisarena Kabels en Leidingen zijn opgestart om samenwerking in de ondergrond te bevorderen, is ervoor gekozen om in het vervolgtraject de naam ‘Samen Digitaal in de Ondergrond’ te voeren.

Wat zijn obstakels bij het onderling uitwisselen van plandata tussen verschillende organisaties?
Sinds een aantal jaren is de noodzaak voor een integrale werkwijze, waarbij partijen samenwerken bij het realiseren van opgaven in de ondergrond, als een paal boven water komen te staan. Vooral op gemeentelijk niveau zijn de afgelopen periode samenwerkingen ontstaan waarbij overheden, netbeheerders en soms ook woningcorporaties plannen in de buitenruimte op elkaar afstemmen. Voor de uitwisseling van data over plannen en projectvoornemens werd daarbij vaak gebruik gemaakt van momentopnames (door kaarten of projectenlijsten op afgesproken momenten met elkaar uit te wisselen) of door plangegevens in te voeren in een gedeelde omgeving. Het simpelweg ter beschikking stellen aan elkaar van open data vanuit de eigen beheersystemen bleek niet eenvoudig: de deelnemers werken met verschillende (GIS) omgevingen die elkaars taal niet begrijpen en het openbaar publiceren van data leidt tot obstakels op gebied van veiligheid en gevoeligheid. Het uitwisselen van momentopnames of het dupliceren van plangegevens in externe omgevingen heeft een aantal nadelen. Vaak is het arbeidsintensief en kan er verwarring ontstaan over de actualiteit van gegevens. Voor het werken ‘in één digitale waarheid’ is een andere methode benodigd waarbij de oorspronkelijke databronnen met elkaar worden verbonden.

Kunnen in de Samen Digitaal community alleen gegevens over plannen en projectvoornemens worden uitgewisseld?
In de eerste fase van Samen Digitaal ligt de focus op uitwisseling van data rondom plannen en projectvoornemens. Voor dit thema signaleren wij een prangende behoefte met een hoge urgentie, aangezien de vele werkzaamheden die overal in Nederland zijn gepland in het kader van de energietransitie, vervangingsopgave, uitrol van breedband telecommunicatiediensten en klimaatadaptatie vragen om afstemming tussen partijen. Daarnaast zijn er voor de uitwisseling van liggingsgegevens en data over assetinformatie andere kanalen in gebruik zoals Kadaster KLIC. Voordat uitwisseling van assetdata via Samen Digitaal mogelijk wordt gemaakt, dient eerst uitvoerig onderzoek te worden gedaan naar de wenselijkheid en haalbaarheid in relatie tot bestaande structuren voor informatie uitwisseling en daaraan gekoppelde wet- en regelgeving. Tegelijkertijd biedt Samen Digitaal veel potentie voor uitbreiding met andere datasets en use cases. Door in de toekomst ook andere data uitwisselbaar te maken (bijvoorbeeld assetgegevens, omgevingsdata, systeemdata) kan de potentie van datagedreven werken in de ondergrond worden vergroot.

Wat zijn de voordelen van data bij de bron laten staan?
Samen Digitaal gaat uit van een oplossing waarbij de data in de oorspronkelijke databron blijft staan. Dit is vaak een GIS-kaart of een assetbeheeromgeving van een gemeente of netbeheerder waarin plannen en projecten worden bijgehouden. Het voordeel van het data-bij-de-bron principe is dat data niet gedupliceerd hoeft te worden in een externe dataomgeving. Het ‘overtekenen’ van plannen is foutgevoelig en arbeidsintensief. Daarnaast is er een real-time koppeling, waardoor de gegevens die andere partijen inzien net zo actueel zijn als in de oorspronkelijke bron. Ten slotte wordt ook de traceability van de data verbeterd. Data wordt niet meer ‘onderhands’ gedeeld maar conform afspraken die van tevoren zijn gemaakt over tijdigheid, actualiteit en wie de data mag gebruiken voor welk doel.

Hoe kan data worden verrijkt, bijvoorbeeld met vastlegging van samenwerkingsafspraken?
Samen Digitaal omvat afspraken over een digitaal ecosysteem waarin naast databronnen ook applicaties voor visualisatie, analyse en vastlegging van afspraken kunnen worden toegevoegd. Met behulp van een FAIR koppeling kan data over projectplannen in een dergelijke applicatie worden binnengehaald. Afspraken die in deze applicatie worden vastgelegd, kunnen als nieuwe laag worden aangeboden en zijn uitleesbaar in de oorspronkelijke databronnen. Het is aan de individuele samenwerkings ‘hub’ om te beslissen over de wijze waarop samenwerkingsafspraken worden geregistreerd (bij voorkeur vast te leggen in een samenwerkingsconvenant). Een voorbeeld van een applicatie die kan worden gebruikt in het Samen Digitaal ecosysteem is SynergieNL. Ook met andere ontwikkelaars vinden gesprekken plaats over compatibiliteit.

Mijn organisatie wil meedoen. Kunnen wij zelf een koppeling maken?
De metadata templates die met Samen Digitaal zijn ontwikkeld worden open source aangeboden. Alle deelnemers kunnen hiermee aan de slag en ook externe partijen kunnen slimme oplossingen creëren. Op deze manier blijft de markt open en worden monopolies en ‘vendor lock-ins’ tegengegaan. Indien het bronsysteem al aan de standaard voldoet, is het gebruik van metadata-templates wellicht zelfs niet nodig omdat er geen vertaling hoeft te worden gemaakt. Bij interesse voor deelname kan contact worden opgenomen met het Centrum Ondergronds Bouwen (COB) of Grenzeloos Datalandschap (GDL). Zie ook de pagina ‘meedoen’. Indien gewenst kan een inventariserend gesprek worden ingepland waarbij tevens wordt verkend wat er nodig is om aan te sluiten en welke ondersteuning daarbij gewenst is.

Kan de omgeving waarin mijn organisatie plandata vastlegt ook worden aangesloten op Samen Digitaal?
In principe kunnen alle organisaties aansluiten, mits op het koppelvlak ‘de standaard’ wordt gesproken. Vaak zullen huidige databronnen nog niet conform die standaard werken en is er dus een vertaalslag nodig (het ‘FAIR’ maken van de data). Daarnaast is een FAIR connector nodig om data te kunnen aanbieden in het ecosysteem. Een voorbeeld van een dergelijke endpoint is een WFS service.

Is er hulp mogelijk bij het aansluiten van mijn organisatie op Samen Digitaal?
Er zijn verschillende bedrijven die support kunnen bieden bij het implementeren van Samen Digitaal binnen een organisatie. Purple Polar Bear is een IT-bedrijf dat gespecialiseerd is in de FAIR methodiek en bovendien betrokken is geweest bij de SidO use case en langs die weg organisaties heeft geholpen bij het ‘onboarden’. Naast Purple Polar Bear zijn er ook andere adviesbureaus en IT-organisaties die zich hebben verbonden met Samen Digitaal. Dit zijn Aveco de Bondt, Becis, Tauw, Movares, VKA en Witteveen+Bos. Een actueel overzicht van hulppersonen is te vinden op de webpagina https://www.gofairfoundation.org/ienw-projects/sido-project/

Wat zijn de kosten om mee te doen aan Samen Digitaal in de Ondergrond?
De kosten voor een organisatie om data te delen via de FAIR-methode kunnen variëren afhankelijk van verschillende factoren, waaronder de omvang van de datasets, de huidige staat van de gegevensinfrastructuur van de organisatie en de benodigde middelen om aan de FAIR-principes te voldoen. Hier zijn enkele potentiële kostenposten:

Data-inventarisatie en vrijgave: Het kan tijd en middelen kosten om alle datasets van de organisatie te inventariseren en te beoordelen op hun geschiktheid voor FAIR-deling. Dit omvat het identificeren van metadata die nodig zijn om de data te beschrijven volgens FAIR-principes.
Technologische infrastructuur: Het kan zijn dat er investeringen nodig zijn in technologische infrastructuur, zoals WFS-services of API’s en andere (optionele) tools om de FAIR-principes toe te passen en de data beschikbaar te maken voor anderen.
Training en personeel: Het opleiden van personeel over de FAIR-principes en het trainen van hen in het gebruik van nieuwe tools en processen kan kosten met zich meebrengen. Dit omvat mogelijk ook het inhuren van gespecialiseerd personeel met expertise op het gebied van gegevensbeheer en -analyse.
Beveiliging en privacy: Het implementeren van beveiligings- en privacymaatregelen om ervoor te zorgen dat de gedeelde data voldoen aan de wettelijke vereisten en ethische normen kan kosten met zich meebrengen, zoals het versleutelen van gevoelige gegevens en het implementeren van toegangscontrolemechanismen.

Het is belangrijk op te merken dat hoewel er kosten verbonden zijn aan het implementeren van FAIR-principes, de voordelen op lange termijn, zoals verbeterde data-interoperabiliteit, herbruikbaarheid en samenwerking, vaak opwegen tegen deze kosten. Bovendien kunnen sommige kosten eenmalig zijn, terwijl andere terugkerend zijn.

Wat zijn de baten voor mijn organisatie?
Door plangegevens uit te wisselen volgens de FAIR-principes kunnen netbeheerders en beheerders van de openbare ruimte (gemeenten, provincies, waterschappen etc.) profiteren van verbeterde efficiëntie, transparantie en samenwerking in het planningsproces en infrastructuurbeheer. Dit levert concrete voordelen op:

Er kan effectiever worden afgestemd, omdat de data die nodig is voor de afstemming altijd beschikbaar is vanachter het eigen bureau.
Uitwisseling van gegevens is minder arbeidsintensief en foutgevoelig, omdat het deels geautomatiseerd plaatsvindt vanuit de oorspronkelijke brondata en geen duplicatie nodig is.
De deelnemer blijft ‘baas over eigen data’ en vindt uitwisseling plaats conform vooraf gemaakte afspraken over bijvoorbeeld veiligheid en authorisatie.
Partijen kunnen gebruik blijven maken van bestaande assetbeheersystemen en applicaties zolang deze kunnen worden aangesloten om het Samen Digitaal ecosysteem.
Op termijn kan de data-uitwisseling worden uitgebreid met assetinformatie en liggingsgegevens, waardoor met gezamenlijke inspanning betere planologische inpassingen en afstemming met andere maatschappelijke opgaven (klimaatadaptatie, hittestress, etc.) vereenvoudigd wordt. Ook wordt hiermee het pad geplaveid voor datagedreven werken, waarbij in de toekomst ook koppelkansen kunnen worden gevonden door kansen en ambities met elkaar te matchen.

Is er een architectuur beschikbaar die de data-uitwisseling beschrijft?
Ja, door het GDL is een Globale architectuur schets ontwikkeld. De GAS is na consultatie van de architecten van de drie deelnemende partijen goedgekeurd door de Stuurgroep van het GDL.

De GAS beschrijft de basisprincipes die door de gebruikende partijen gehanteerd kunnen worden om de data uitwisseling “levend” te maken. Het GDL faciliteert bij het toepassen van de GAS en de daarbij behorende principes. De GAS zal in de loop van de maand juni 2024 op deze site worden geplaatst.